Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ένθετο του Ελεύθερου Τύπου ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ, στο τεύχος που κυκλοφόρησε την 1η/9 2012.
Στην προηγούμενη στήλη (7/7) αναφέρθηκα στον «Βαβυλώνιο Μάγο των Παρισίων», τον Ζοζεφέν Πελαντάν ο οποίος για μερικά χρόνια στα τέλη του 19ο αιώνα συντάραξε το Παρίσι με την προσπάθειά του να προκαλέσει την αναγέννηση της κοινωνίας μέσω της έκθεσης στην Τέχνη και τον αποκρυφισμό. Παρά την εκκεντρικότητά του, η φιλοσοφία και η προσπάθεια του Πελαντάν βασιζόταν σε ισχυρά θεμέλια καθώς ήταν εξαιρετικά καλά διαβασμένος και έμπειρος αποκρυφιστής, και το όραμά του για μια κοινωνία την οποία θα θεράπευαν οι καλλιτέχνες-ιερείς μέσα από τα θεόπνευστα δημιουργήματά τους, ενέπνευσε πάρα πολλούς καλλιτέχνες της εποχής που αναζητούσαν έναν τρόπο έκφρασης έξω από τα τετριμμένα.
Jean Delville_αφίσα με επίκεντρο τη Σφίγγα ως προστάτιδα των Τεχνών
Ο Πελαντάν θεωρούσε τον Συμβολισμό υπέρτατη Τέχνη, και πίστευε ότι αν ένας πίνακας δεν είχε ένα βαθύτερο μήνυμα σχετικά με το ανθρώπινο πνεύμα, τότε όση δεξιοτεχνία και να διέθετε ο καλλιτέχνης, δεν ήταν τίποτε άλλο παρά συνδυασμός χρωμάτων και σχημάτων, χωρίς κάποια περαιτέρω αξία. Στο κάλεσμά του προς τους καλλιτέχνες της Ευρώπης ανταποκρίθηκαν δεκάδες νέοι ζωγράφοι, και είναι αδιαμφισβήτητη η επιρροή που άσκησε στο καλλιτεχνικό κίνημα του Συμβολισμού. Σε αντίθεση με το κίνημα του Σουρρεαλισμού που εμφανίστηκε κάποιες δεκαετίες αργότερα, σε πολύ μεγάλο βαθμό βασιζόμενο σε υποσυνείδητες και πιο ελεύθερες επιλογές μορφών και παραστάσεων, ο Συμβολισμός διακατεχόταν από κάποιες συγκεκριμένες συνιστώσες και κοινά μοτίβα, τα οποία βλέπουμε να επαναλαμβάνονται στα έργα διαφόρων καλλιτεχνών σύμφωνα με τη δική τους ερμηνεία. Όσοι δε, εργάστηκαν κοντά στον Πελαντάν και εξοικειώθηκαν με την κοσμοθεωρία του, είναι ίσως οι καλύτεροι εκφραστές του οράματός του το οποίο αποκτά μορφή στα έργα τους.
Ένα από τα θεμέλια της κοσμοθεωρίας του Πελαντάν ήταν το ζήτημα της επανένωσης των αντιθέτων. Ναι μεν αυτό το θέμα απασχολεί πλήθος θρησκευτικών και αποκρυφιστικών παραδόσεων, αλλά στην κοσμοθεωρία του Πελαντάν αποκτά συγκεκριμένη μορφή και ρόλο. Πίστευε ότι το πραγματικό Προπατορικό Αμάρτημα δεν ήταν άλλο από τον διαχωρισμό της γήινης, υλικής σφαίρας από το θείο πεδίο, πράξη του Αδάμ, σε μια προσπάθεια να διαφοροποιηθεί από τη Θεία υπόστασή του. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τον διαχωρισμό του «πρωτόγονου ανδρόγυνου», και τη ρήξη μεταξύ της ανθρωπότητας και του Θείου.
Η θεώρηση του Πελαντάν για το προπατορικό αμάρτημα βασίζεται (μεταξύ άλλων) στο Συμπόσιο του Πλάτωνα, όπου καθώς
Gustave Moreau_Ο Οιδίποδας και η Σφίγγα_1864
καλούνται οι διάφοροι καλεσμένοι να πλέξουν ένα εγκώμιο με θέμα τον Έρωτα, ο Αριστοφάνης αφηγείται την ιστορία του Ανδρόγυνου. Σύμφωνα με τον μύθο, κάποτε υπήρχαν τρία φύλα: τα αρσενικά, τα θηλυκά, και τα ανδρόγυνα. Η ανδρόγυνη φυλή ήταν η πιο ισχυρή και αυτοτελής, σε σημείο που κάποια στιγμή απείλησαν ότι θα ανατρέψουν τους ίδιους τους θεούς. Ο Δίας, μη θέλοντας να τους σκοτώσει, τους τιμώρησε χωρίζοντάς τους σε δύο ξεχωριστά φύλα, και από τότε, λέγεται, αναζητά ο καθένας ξανά το χαμένο του ταίρι, αλλά και την αυτοτέλεια της υλικής και πνευματικής του υπόστασης.
Σύμφωνα με τον Πελαντάν, όλες οι έριδες, όλη η δυστυχία του κόσμου, η κοινωνική παρακμή, και η Πτώση της Ανθρωπότητας προέρχεται από τον διαχωρισμό αυτόν. Μόνος τρόπος να διορθωθεί είναι μέσω του αγνού, μεταφυσικού, Πλατωνικού Έρωτα. Για εκείνον, το ανδρόγυνο ήταν το ισχυρότερο σύμβολο του μεταφυσικού έρωτα και ιδανικό το οποίο θα μπορούσε να εμπνεύσει και να καθοδηγήσει την ανθρωπότητα προς την επανένωση με το Θείο.
Στην εποχή του Πελαντάν το σύμβολο του ανδρόγυνου είχε αποκτήσει σχεδόν εμβληματικό χαρακτήρα σε διάφορους καλλιτεχνικούς και λογοτεχνικούς κύκλους. Ο φιλόσοφος και συγγραφέας Πιερ-Σιμόν Μπαλάνς (1776-1847) θεωρούσε το ανδρόγυνο σύμβολο ισότητας μεταξύ των κοινωνικών τάξεων και των δύο φύλων, και ο φιλόσοφος Σάρλ Φουριέ (1772-1837) το έβλεπε ως «ουτοπικό στόχο κοινωνικής εξέλιξης». Για τον Πελαντάν όμως, παρέμενε σύμβολο μεταφυσικής ένωσης και το απόλυτο Ιδεατό της Τέχνης. Σε σχεδόν όλα του τα διηγήματα εμφανίζονται ανδρόγυνες μορφές που παίζουν τον ρόλο μυσταγωγού ή μεσάζοντα μεταξύ του πραγματικού και του Ιδεατού κόσμου. Με την απεικόνισή του και την ενσάρκωσή του Ανδρόγυνου μέσω της Τέχνης, ο Πελαντάν επιχειρούσε να υλοποιήσει το Ιδεατό – δηλαδή την κοινωνική και ανθρώπινη ανέλιξη – και θεωρούσε πως ο καλλιτέχνης που επιδιδόταν στην ιερή πράξη της δημιουργίας αυτών των συμβολικών μορφών, έπραττε μια μορφή θεουργίας. Αυτό το ιδανικό μετέφερε στους καλλιτέχνες που εργάστηκαν κοντά του, και πολλοί ανάμεσά τους εμπνεύστηκαν από το όραμα και τον σκοπό που τους ανέθεσε.
Το Ανδρόγυνο και η Σφίγγα
Jean Delville, Η Σχολή του Πλάτωνα, 1898. Ιδεαλιστική απόδοση της ενωτικής δύναμης των Ιδεών.
Η «Σχολή του Πλάτωνα» του Ζαν Ντελβίλ μοιάζει εκ πρώτης όψεως με απεικόνιση του Ιησού με μια ομάδα θηλυπρεπών αποστόλων, αλλά στα πλαίσια της επιρροής του Πελαντάν, μαθαίνουμε πως στην πραγματικότητα αποτελεί απεικόνιση του Πλάτωνα, περιτριγυρισμένου από Ιδεατές, ανδρόγυνες ανθρώπινες μορφές, υπαινίσσοντας την τελειότητα που μπορούν να επιφέρουν οι Πλατωνικές διδασκαλίες.
Fernand Khnopff, Avec Verhaeren, ou, un Ange (1889)_Απεικόνιση της Σφίγγας, ταυτόχρονα θελκτική και ζωώδης, και του Αγγέλου ως αρχετυπική πνευματική μορφή.
Ο Πελαντάν θεωρούσε ότι απ’όλους τους ζωγράφους με τους οποίους συνεργάστηκε, ο Βέλγος Φέρναντ Κνόπφ (1858-1921) εξέφρασε πιο πιστά την αισθητική του θεωρία. Στους πίνακες του «Με τον Verhaeren: Ένας Άγγελος» (1889), και «Τέχνη, ή, οι Θωπείες» (1896) βλέπουμε να συνδυάζει την μορφή του Ανδρόγυνου με τη Σφίγγα, μια εξίσου σημαντική συμβολική μορφή. Όπως και το Ανδρόγυνο, η Σφίγγα ήταν δημοφιλές σύμβολο μεταξύ των Συμβολιστών και των αποκρυφιστών της εποχής, ταυτόχρονα μυσταγωγός, φύλακας απόκρυφων μυστικών, ενσάρκωση της ζωώδους και της μυστικιστικής μας φύσης, και ανδρόγυνη θηλυκή μορφή. Στους πίνακες αυτούς ο Κνόπφ ζωντανεύει τα αρχετυπικά αυτά σύμβολα: ο άγγελος και το ανδρόγυνο συμβολίζουν ταυτόχρονα τις δυνατότητες του ανθρώπου να φτάσει σε ανώτερα πεδία συνείδησης, και την επιτυχημένη πνευματική ένωση. Η Σφίγγα εδώ είναι ταυτόχρονα μυσταγωγός και σύμβολο της σύνθεσης Ύλης και Ιδεατού, σε μια εναλλακτική απεικόνιση της ένωσης των αντιθέτων.
Ο μεγάλος συγγραφέας Εντουάρντ Συρέ εξηγεί συνοπτικά την απόκρυφη σημασία της Σφιγγός,
Fernand Khnopff, Tέχνη, ή, οι Θωπείες, 1896
την οποία θεωρούσε απόλυτο σύμβολο της αρχαίας Αιγύπτου και των μυστηρίων της Φύσης: «Γιατί, πριν από τον Οιδίποδα, γνώριζαν ότι η απάντηση στο αίνιγμα της Σφίγγας είναι ο άνθρωπος, ο μικρόκοσμος, ο θείος απεσταλμένος, που ανακεφαλαιώνει όλα τα στοιχεία και τις δυνάμεις της φύσης εντός του.»
Ο Πελαντάν συμφωνούσε απόλυτα με αυτή την ερμηνεία, γράφοντας ο ίδιος: «Εσωτερικά συμβολίζει την αρχική κατάσταση του ανθρώπου, που είναι πανομοιότυπη με την τελική του κατάσταση. Του διδάσκει το μυστικό της εξέλιξης και το μυστικό της ευδαιμονίας, γνωρίζει ότι κάποια μέρα θα καταφέρει να ανασυστήσει την αρχική του ενότητα.» Άρα, και για τον Πελαντάν, και για τους ζωγράφους του, η Σφίγγα έκρυβε ταυτόχρονα την κρυφή πηγή των μυστηρίων της φύσης και του ανδρόγυνου: την σύνθεση, δηλαδή, της επανένωσης της ανθρωπότητας. Κοιτάζοντας τη Σφίγγα, αναλογίζεται κανείς το δικό του μυητικό ταξίδι μέσα από την ύπαρξη, και το ανδρόγυνο θύμιζε στον κάθε έναν ότι μπορούσε να υλοποιήσει αυτό το όραμα.
Όλα αυτά τα νοήματα συνοψίζονται στον πίνακα του Jan Toorop, τον οποίο αποσυμβολίζει ο ίδιος ο ζωγράφος:
Jan Toorop, Η Σφίγγα, 1897
«Αυτοί που βρίσκονται εντελώς παγιδευμένοι κάτω από τα νύχια της Σφίγγας είναι τα μη εξελιγμένα όντα. Στο κέντρο του πίνακα ο άντρας και η γυναίκα, αλυσοδεμένοι στη γη, παλεύουν να ανελιχθούν. Δεξιά βρίσκονται εκείνοι που έχουν απελευθερωθεί, με δική τους προσπάθεια, από τα νύχια της Σφίγγας, και άρα αποτελούν την κινητήριο δύναμη όλης της πνευματικής εργασίας.»
Felicien Rops_Σφίγγα
Οι διάφοροι Συμβολιστές ζωγράφοι του κύκλου του Πελαντάν απεικόνισαν ποικιλοτρόπως τις μορφές του Ανδρόγυνου και της Σφίγγας, άλλοτε με έντονο ερωτισμό, άλλοτε με απειλητική ή και παιχνιδιάρικη διάθεση. Σκοπός τους σε κάθε περίπτωση ήταν να απεικονίσουν τον στόχο στον οποίο προσπαθούσαν να οδηγήσουν τον θεατή: στην αποδοχή της διττής του φύσης, στην αναγνώριση της εσωτερικής του δύναμης, και στην επιλογή της αφύπνισης και της ανέλιξης προς το θείο. Η Σφίγγα προκαλεί, τρομάζει, αφυπνίζει και οδηγεί, και το Ανδρόγυνο θυμίζει ότι η ενότητα είναι εφικτή για τον κάθε άνθρωπο, αρκεί κανείς να αποδεχτεί το κάλεσμα της Σφίγγας, και να μην επιλέξει να παραμείνει καρφωμένος από τα νύχια της. Αν το τολμούσε, τότε θα έβλεπε αυτό που έγραψε ο Delville:
Σφίγγα ζωντανή, προβλέπεις ένα νέο μυστήριο,
…
Τεράστιο όραμα άπειρου ονείρου
Ο κολοσσιαίος κόσμος που κοιμάται στη μνήμη μου
δεν είναι παρά μόνο σπόρος μπροστά στη θειότητά σου
Franz von Stuck_Το φιλί της Σφίγγας
η βασιλεία σου είναι ένας ήλιος που ξεπηδά από τη μαύρη νύχτα.
Είναι σαν λάμψη, σαν κατάρρευση
Η Γη, ανάμεσα στα δάχτυλά σου τρεμοπαίζει
Οι τερατώδεις Καίσαρες, φρικαλέοι,
βλέπουν τους φλογερούς αετούς τους να χάνονται στην ομίχλη.
[Jean Delville, Το Ρίγος της Σφίγγας]
Με την προτροπή της Σφίγγας και την υπόσχεση του Ανδρόγυνου λοιπόν, ο Πελαντάν και οι ζωγράφοι του πίστευαν ότι μπορούσε να εξαγνιστεί το προπατορικό αμάρτημα – ή αν προτιμάτε, η ύβρις των πρωταρχικών Ανδρόγυνων προς τους θεούς – και να επιτευχθεί η ένωση των αντιθέτων που επί σειρά αιώνων θεωρείτο ευσεβής πόθος των περισσότερων μυστικιστών αλλά και θεολόγων. Μέσω της διαρκούς έκθεσης στις απεικονίσεις αυτές – που για τους ίδιους ενσάρκωναν ψήγματα θείας υπόστασης – πιστευόταν ότι θα άλλαζε η ανθρωπότητα. Αλλά για να συμβεί αυτό, θα έπρεπε ο εκάστοτε θεατής να είναι προετοιμασμένος να απαντήσει στα αινίγματα που θα του έθετε η δική του, εσωτερική Σφίγγα, και να είναι διατεθειμένος να δεχτεί τα φιλιά – ή την τιμωρία της.
…
Το άρθρο αυτό είναι προσαρμοσμένο απόσπασμα εισήγησης που παρουσίασε η συντάκτρια στο Πανεπιστήμιο του Szeged της Ουγγαρίας, τον Ιούλιο 2011, στα πλαίσια του 3ου Συνεδρίου του Πανευρωπαϊκού Συλλόγου Μελέτης Δυτικού Εσωτερισμού με θέμα «Εσωτερισμός και Τέχνη». Το πρωτότυπο κείμενο (γραμμένο στα Αγγλικά) βρίσκεται στο www.peladan.net.
